SUUGAANTA KU SAABSAN SHEEKO-XARIIRADA

Sheeka xariiradu waa hab suugaaneed can ah oo dunidoo idil bulshooyinka ku dhaqan ay kasimanyihiin, waxaa lagu tilmaamaa iney tahay dhaxal uu aadanuhu wadar ahaan uleeyahay in kastoo umad waliba ay gaar usheegato kuwa dhexdeeda ka abuurmay summadda deegaankeeduna ay kutaal.

Jaadad badan ayey sheeka xariiradu u kala baxdaa qaar ayaa ku saabsan dhismaha dunida iyo ifafaalooyinka ay maalin walba indhuhu qabtaan sida circa,dhulka,daruuraha,roobka,xiddigaha,habaynka iyo dharaarta.

Qaar kale ayaa ku saabsan dugaagga iyo dadyow waaya hore uunnaa oo aadanaha kale aad uga waaweynaa tiiriyaalna loo yaqiinay, qaar baa kusaabsan dad-qalatooyika sida dhagdheer, qaar kalana madax mala-awaal ah sida boqoraddii soomaalida ee Caraweelo la oranjiray, qaar baa ku saabsan dugaagga, qaar kalana nafleey dad iyo kallunba isugu dhafan sida gabareey-maanyo, amasa bahal jeexis ah sida xungurufta.

Xagga ujeedada sheeko-xariiraddu waxay isugu jirtaa qaar carruurta lagumaaweeliyo iyo qaar waayeelka qudhiisu uu isugu sheekeeyo.

Maadda iyo maaweelada ka sokow sheeko-xariiradu waa hab suugaaneed ay bulshooyinku murtida kula baxaan si fududna looga dheehankaro waayo-aragnimadooda iyo falsafaddooda nolosha, aalaaba sheeko-xariirada waxaa loo wariyaa asal ahaan siday ahayd ee awoowayaal looga soogaaray, waxaase marar lagu soo bandhigo habab kale oo suugaaneed sida riwaayadaha iyo maansada.

Soomaalidu waxay kami tahay umadaha sheeko-xariirada hodanka ka ah murtidana kula baxada, sidoo kale maanso yahankii hore ee soomaalidu kama ilduufin qiimaha suugaaneed ee adeegsiga sheeko-xariirada kujira,mar hore iyo mar danbaba mayara hal-abuuradda sheeko-xariiroyinka wax inoogu tusaaleeyey oo aynu madaxa uwada ruxnay kolkii ay maanso noogu rogeen sheekooyin aynu yaraantii ku maqlijirnay.

Markhaati waxaa taa unnoqonkara sheeko-xariirada ay soomaalidu wada taqaan ummado kale iney layaqaanaanna ay suuro gak tahay, waa qeyb libaax sheekadda ku magacdheer ee dhacday habar dugaag oo idil maalintii hashu ay soo dhexmartay,boqorka keynta(libaaxa) qeybinta hilibkeeda maalintuu waraabe u agamaday,maalintuu kaasina qaldamay markuu ku dhawaaqay in libaaxu hasha bar qaato barka soo harayna ay intooda kale ku tagaan, maalinta uu boqorku qeybtaa qawaday ee inta uu carooday uu waraabihii sida ba’an ugagabiyey ishiisii midigna bannaanka soo dhigay, maalintuu uu hadana dawaca uyeeray oo uu faray iney neefka qeybiso waa wixii dhiifoonayde hasha oo idil maalinteey libaaxa guddoonsiisey ee ay ku talisay iyagu iney qadaan isaguna uu hilbaha wada qaato, maalintii uu libaax qeybtaa udhoolla caddeyey dawacana ay sidaa nafteeda ku badbaadisay.

Sheeko-xariiradaas maanso-yahannadii soomaaliyeed ee inta gabayga urrogay wax ku tusaaleeyey waxaa kamid aha xuseen maxamuud faarax oo xuseen dhiqle loo yaqiinay, waa ninkii muddada dheer sayid Maxamed xoghayaha warfaafinta ula meel joogay ee maansooyinkiisa mar qudha kolkuu ummariyo isagu dabadeed daraawiishta sii qeybsiinjiray.

Tan iyo dhallaanimo waligiisba wuxuu ahaa guryaha reer sayid nin katisan, jabkii dariiqo kadibna wuxuu kamid ahaa raggii hogaamiyaha laqaxay ee markii dambe buurta iimeey latagay, December 1920kii wuxuu kujiray nimankii iilka dhigay ee xabaashiisii inta dul-gammodsaday ilmadu ay gob’o leysay. Gorayo gabal udhacay waa tii ay dabadeed daraawiish noqotay, waa tey kala firirtay, gaaggii kaharay waa tey iniba meel afka saartay, qaar Nugaal isaga soo noqda,qaar beydhabo ka cid gala hara doollood ama haro xagarrey qaar beegsada.

Waxaase jiray qeyb kale oo iney deegaamadaa dib ugu soo noqoto lafaheeda uga baqday, waa aqalkii madax-tooyada daraawiisheed intii ka tirsanayd ama lagu tirinahayey, waa reer sayid ama waa reer xasan nuur oo ingiriis xabashi talyaani iyo soomaaliba raadinahayaan wiil iyo waayeelna koodii gacan lagu dhigo aan dhiigiisa dhulka loo ogolaadeen.

Sheikh yuusuf cabdulle xasan iyo xuseen dhiqle ayaa u odayaal ah iyaga iyo raggii kale markay tashadeenna waxay goosteen soomaaliba iney karraad gataan oo maatadooda galbeed iyo gindhir ay la qabtan, waxay doorteen iney magan galaan Caruuse iyo reer daadhi oo ahaa qoyskii utalinjira, inkastoo  kolkii hore si wacan loo qabtay hadana maalmo kadib baa gardarraysi lagu billaabay hadiiba wixii gacmahooda dab ku harsanaa ayaa laga wada meersaday, markii danbana dumarkii ay wateen baa loo soo dhigtay iyada oo aan cidna laweydiisan baa naado buraale hortooda lagu guursaday, cali bineeqo ayaa aqal iska gashaday, qurux haddii layiraahdo waa qoftii daraawiish ugu haysatay,waa afadii khaliif sheikh cabdulle oo markuu kadhintay uu sayidku ka dumaalay isna uu wax yar ka hor ka geeriyooday.

Taas iyagoo ku ciil-qaba ayaa maalitii danbe caruusa oo idil duqii uboqranaa (nuux muxumed daadhi) waxaa hunguri kagalay jamaad sheikh cabdulle oo ay sayidka walaalo ahaayeen gabyinajirtay, walaalkeed sheikh yuusuf ayuu abbaadhay oo weydiistay, isna intuu malaha naftiisa uga yaabay ayuu halahaleel iyo tashi la,aan ku siiyey,

Maxayse ugu taallaa iyadiibaa marka arrinta loo sheegay iska soo taagtay iyadii baa sina loo soo marsiinwaayey.

Isna sidaas kuma uu harine nuux muxumed daadhi wuxuu uyeeray xuseen dhiqle oo ay la ahayd ineysan jamaad wax ku diididoonin sida ay walaalkeed wax ugu diiday, show xuseenna meel xun ayey kamaraysaa oo gabadha isagaaba kadaran, waxay caruusi ku fashay waa nin ka ciil qaba  oo ku hammiyaya siduu mar un uga aarsan lahaa, hayeeshee maantaas nin ay maya ubbannaanayd muu ahayn, wuxuu garaysan waaye habkii naado looga booliyey iyo sida fudud oo larabo in jamaadna loogaala meero.

Waxaa iskula ekaaday xog sheegadka lagu xaajoonayo iyo sheeko-xariiradii qeyb libaax, markaasuu talo mooday waxa laga rabo inaanu hagaag u ogolaan hagaagna udiidin  islamarkaana carada laabtiisa buuxisay uu bannaanka soo dhigo caruusana dhab u dareensiiyo.

Cishadaas buu tiriyey gabaygaan aanu qeyb ahaan hoos ku soo bandhigi-doonno ee suugaanta soomaaliddu ay ku faani-karayso haddiiba maalin un suugaanaha la tartan siiyo. Xuseen wuxuu yiri.

Qayaashoow libaax baa dhurwaa qeybi yiri soore

Wuxuu yiri hilbaha jeex bal qabo qoom dhan baan nahaye 

Markaasuu qabbabaalihii qoonsadoo dilaye

Dharbaaxuu il kaga qaadayoo hoor kazoo qubaye

Af qashuushle goortuu dhintuu sii qajaabsadaye.

Dawacuu kolkaa soo qabsaday sida qisaaseed 

Iyadoo qar-qari buu ilkihii qoor qabkii xoqaye

Wuxuu yiri qanjaafala xumeey tali qadarkaaga.

Adeer gacalle qaad iyo dalool qaaxo iyo feedho

Qummud iyo baruu lag iyo qawdhihii kuruska

Kuu wada qorsheeyee isloow neefka wada qaado.

Kolkaasuu wixii qaday qabsaday qodob kadafleeye

Waxaa layiri qabiil maleh dayooy qeyliyaha aare

Innagoo quruun dhan ah maxaa qado inoo diiday?

Qacdii hore haddaan arkay kabtii weerku sii quluushay.

Bar baa kuu qismaa waa wuxuu eeday qaar yare’e

Aniguna qudhaasaan ahoo la iqulqulateeye

Duqii noo qab weynaa wakaa qooqa loo dilaye 

Qaadirkii ilaah iyo rabbaan quud ka sugayaaye 

Qudhaydaan uyaabaye miyaan idin qasaateeyey

War ma anoon qudraba hayn baa qorash ka sawaaqsan.

Anna qeyb libaax weeye taas igu qasbaysaane

Dadka igu qoslaayiyo kobtaan ka qalbi diidaayo

Qadayeey aduunyo uma socon waad iqaxarteene

Qarankii dariiqo iyo haddaan qariimadii  waayey

Labadii qof ee nagaga haray qaafadii dumarka 

Tii quruxda roonayd haday cali la qooqayso  

Qudhoo kaliya baa nagu hartoo qalabku noo yiille 

Tanna qaata naadaba rag bey qaac ushidataaye.

Tashigiisu siduu ahaa xueen dhiqle hagaag wax uma diidin hagaagna wax uma ogolaan wuxuuse tiriyey gabaygaa qeyba-libaax labaxay oo noqday nuux daadhi gabay hakiyey bililiqeysigiina ay jamaad kaga badbaaday.

Nabad jaallayaal🙋‍♂️🙋‍♀️

HABABKA SARBEEBTA

Sarbeebtu waa hawraar tix ama tiraab faneed ah oo sida loo dhigay si aan ahayn loola dan-leeyahay, waa duur xul waana hadal u jeeddo qarsoon xambaarsan, yacni hadal daboolan oo si la wada garan kadho aan loo odhan, Tusaalle adiga oo qof u dan leh marka aad ka hadasho qof kale ama aad ku raad gadato nafleey kale markaas ayaa la odhan karaa hebel waa uu sarbeebtay oo si maldahan buu hadalka u yidhi, ama tix sarbeeban oo ay adagtahay in la fudho ayuu tiriyey, waa u jeeddo aad shareerayso oo aad doonayso in dadka qaarkii ay gartaan qaar kale aanay garan. Sarbeebtu waxay ku timaaddaa dhawr sababood sida" sarriigta, wax tusaaleynta, baqdinta iyo noocyada kala jaadka ah ee hal-xidhaalaha.

Bal haatanna aynu tusaalayaal u doonanno suugaanyahannadii soomaalidu iyo sidii ay u sarbeebeen u jeeddooyin markaas iyada ah ay ka meer-meereen toos wax uga sheegiddeeda, si aynu ogaal dheerri ah uga helno sarbeebta iyo waxa ay tahay bal aan dhex muquurno suugaanteenna quruxda badan oo aynu kala soo baxno maansooyinka mugga weyn ee sida far-shaxannimada leh wax loogu sarbeebay.

Qammaan bulxan oo ahaa gabyaa soomaalidu aad u jeceshahay tixihiisa toolmoonna ku hal-qabsato kuna dhaadato ayaa waxaa la yidhi beri gabar guursaday, waxay ahayd gabar aad u bilic-san oo quruxda in badan laga siiyey looguna roonaaday, hayeeshee kolkii ay gabyaaga muddo wada dhaqmeen ayuu ku arki wax qiimi ah oon quruxda dhaafsiisnayn, fudayd uu u bogi waayey iyo meel u kicid ayuu ku arkay kana biyo diiday, isagoo sidaas gabdhii u saluugsan ayaa dharaarti dambe waxaa u soo har galay iyada walaalkeed oo sidii caadadu ahayd yarad doon ah, qamaan wuxuu goostay inaanu gabadhaas wax yarad ah ka bixin, ceebeheeda inuu walaalkeed caddaan ugu sheegana wuu ka sarriigtay, kolkaasu u sarbeebtay, isaga oo iyadii ka hadlaya balse baal gorayo iyo faras ku maldahaya ayuu seeddigii tix gabay ah ugu warramay wixii uu ku tashadayna si asluub leh ugu sheegay, wuxuu yiri"

■ Baal gorayo waa lagu ogaa inuu bidhaamaaye

■ Ber-bera maalintuu tagay waxaa bi iyey miisaane

■Bir koley ku tahay sheygii fudud beeso lagu waaye

■ Boos waxaan jeclaadaba markaa baayacaan nacaaye

■Wada ba'an bani aadam kaad waaya barataaye.

Dadku waayadaas murti-dhaari buu u badnaayey kolka uu tixdaas maqlay ninkii yarad doonka ahaa kolkii uu tixdaas maqlay yuu isaga oo aan eray soo celin iska noqday, maxaa wacay hadduu hadal wax dheef leeyahay loo dhammee. Sarbeebtu waa taa!.

Bari ayaa nin haweynaydii uu qabay furay waana waagii furriinku ceebta ahaa ee dhulkeenna sida aadka ah ugu yaraa la iskuna ceebayn jidhay, rag badan oo qaraabo iyo xigto ahaayeen ayaa ninkii eedeeyey iyaga oo aan u dhabbo galin sababta ku khasabtay inuu afadiisa ka maarmo, markaas ayuu ka xishooday inuu sababta dhabta ah dadka u bandhigo,sidaas darteedna wuu iska aamusay, markii loogaraabi waayey oo golihii uu imaadaba lagu soo hadalqaadayo inuu afadiisii furay ayuu ka ahaan waayey inuu diirka ka qaado sababtii uu xaaskiisa ku furay, wuxuu yidhi"

■ Gacalkeed ha weydee haddey geenyo kaa hebaddo

■ Hasuu haayir nooliba yaqaan heebadkeey mirato

■ Wiilkii han qaadaba hadduu halabsadoo fuulo

■ Heensaha inaad kala baxdaa soo hal gara ma aha!

Sababtu sida aad ka dhex garto tuducyadan waa gogol dhaaf hase yeeshee carrabka kumuu dhufan, wuxuu ka hadlay geenyo hebed noqotay bar-baarkii soo gaaraba ogal, hadalkana wuu dhammeeye. Waa hadal asluubeysan oo si kale haddii loo sheegi lahaa ceeb noqon lahaa. Sarbeebtu waa taa!.

Tusaalayaasha kale ee maansada sarbeeban ku saabsan waa mid suugaanteenna aad uga caan ah waana tixo dhex maray laba nin oo ka mid ahaa raggii reer ciideedka ahaa ee maansada looga dambeyn jiray, lana kala oranjiray saahid Qamaan iyo Feetik Muxumed Shirwac. Saahid ayaa waxa uu guursaday inan dhawr iyo toban jir ah oon wali xilligii guurka gaarin si reer loo dhaqana aan haba yaraatee waxba ka aqoo, waxay ka sii dartay markii ay inta u mushay kala daadatay oo dooc ka garan weyday sidii ay u kala agaasimi lahayd seygeed, xoolaha, maamulka aqalka, ilmaha yar iyo nafteeda intaasba, saahid qamaan saluug baa galay wuxuuna jeclaystay reerihii markii hore siiyey ee yaradka kaga qaatay haddey gabadhaan gabar kale ugu badili lahaayeen damacaasina wuxuu malaha ugu muuqday wax yara foolxun oo aan carrabka lagu ballaari karin.

Maalintii dambe ayaa waxaa shax dhigtay saahid qamaan iyo feetik muxumed oo inanta saahid uu saluugsan yahay ay ilmo adeer ahaayeen, iyaga oo shaxdii cayaarahaya ayuu saahid sheedda ka arkay gabar gashaanti ah oo midda u dhaxday ay walaalo ahaayeen, waxay ahayd inan madax bannaan oo nafteeda iyo bilicda oogadeeda oo qura xil is ka saaraysay markeedii horana qurux u dhalatay, gabadhaas oo dumaashidiis ahayd ayaa saahid laabtiisa ku dhacday, markaas ayuu feetik gabay sarbeeb ah kula hadlay shaxdii dusheeda, wuxuu yiri:-

"Gammaankiina badan feetgow gabalba waa cayne

Qaar baan ka goor iyo ka goor gulufka deyneyne

Qaar baan gar qaadkana la barin gaalibna aqoone

Gambi dhacay garmaamiyo rogaal la isku soo gaaray

Kol dabbaal deg loo gurmaday gooddi iyo fuulmo

Ninba geenyaduu agabaruu golaha keenaaye 

Is garn weynay neefkaad toloow igu gargaarteene

Gabxe lagu shakaalyoow duqii gaabi oradkiiye

Gacalnimo haddaad naga rabtaan go'aha noo doorsha

Haddii kale sidaad noo gasheen baa inoo godob ah. Kanaan dagay!.

Si daboolan oo anshax huwan ayuu dibadda u soo dhigay wixii muddaba ka guuxayey,  wuxuu ka hadlay gammaan badan oo u soo hoyda reerihii ay xididka ahaayeen, isaga oo u jeeda hablahooda quruxda leh ee uu wali damacu ka hayo wuxuuse ka hadlay gammaankaas badan sange uu isagu ka helay haatanse ka dakaamay kabtigiina gaabshay isaga oo u jeeday gabdhahaas inantii kaga soo aadday inuu saluugsanaa, ugu dambeynii wuxuu muujiyey inuu godob tirsan-doono haddii sengahaas laga doorin isaga oo u jeeday afadii uu markaas qabay in laga badelo oo walaasheed la siiyo, toban meeris oo aad u dhisan ayuu doodddii iyo dacwaddiiba ku idlaystay, waxaana hubaal ah haddii uu si kale u sheegi lahaa in uu eedoobi lahaayoo gogol loo dhigan lahaa, feetik muxumed nin hadal seego ma ahayne durba wuu gartay wixii saahid ka guuxayey, isla goobtii ayuu isna kaga jawaabay, wuxuu ku dooday afada saahid ka cabanayaa inay yahay tu yar oo hadda dhaw timaha loo dabay loona baahnaa ninkii guursadaa inuu laylyado, wax u sheego, u dul-qaato oo carbisto tan iyo inta ay reerka ku filnaanayso marwo gurina ay noqonayso, maxaad saahidow noo sheegan haddii aad adigu garan weyday tabta loo taba baro hablaha yar-yar ee markaas la soo guursado ayuu feetik dooddiisii ku soo koobay, hase ahaatee sidaas qayax umuu sheegine sidatan daboolan ee saebeeban ayuu u yiri:-

"Hal garawshi leey saahidoow gobi la yeedhaaye

■Horta garab-wagliil waa xunyahay in la is garraaxaaye

■Nin gammaan yaqaan dhal waa gaasa bixiyaaye

■Waa labiyo toban gu' jir aan fuullinkeed galine

■Waakaa gankeedii guryaha looga caws guriye

■Hadduu nadigu gubo neef yaru waa jaro gariiraaye

■Maxaad nagu galaysaa haddaad fuulmo garan weyday? kanaan dagay.