Dadka taariikha bulshada soomaaliyeed daneeya sida ay ka war qabaan xilliyadii hore waxay farduhu meel weyn kaga jidheen nolosha soomaalidii reer guuraaga ahayd, sange baxdow ah iyo geenyo cago le ninkii aan lahayni ragga kuma tirsnayn, su'aasha kolka meesha ku jirta oo malaha dhalinta maantana ay jawaabta uga baahantahay waxay tahay" meeqaamkaa sare maxaa fardaha gaadhsiiyey oo ay ku muteysteen", runtii jawaabta su'aasha waxaa si fudud loo gadhan kadhaa markii la ogaado hawlihii kala duwanaa ee ay waayahadaas bulshada ugu filnaayeen kuwaas oo dhawr ahaa ha yeeshee dhaca geela iyo dhacsigiisu ay horreeyeen.

Waxay ahayd bulsho nolosheedu aad u adagtahay oo reer kastaaba uu ku khasbanaa jiritaankiis inuu si walba ugu hawshoodo uguna halgamo, markaas baa isku duullida is weerarka tolalku joogto noqdeen, ceebna ma ahayn in qoloba qolada ka taag daran ay col ku dhar-dhaato oo dhammaan wixii xoolo xeryaha ugu jidhay ay goor baqo ah kala meerto, waxaase ceeb ahayd in geel la'aan la iska noolaado dabeed cad iyo caano lagu diimin in cidda haysata laga soo mooro duugaa bulshadaas ceeb lama ahayn.

Dhabtiina dhaca xoolaha iyo duullaanadii lagu kala qaadi jidhay wixii suura galinayey waxay ahaayeen fardihii fudfududaa ee dheereeyey awooddana u lahaa in habeen qudha gudihii ay goobo fog fog isga tallaabaan.

kumannaan faras oo aan kala dhicin ayaa jeer aan fogayn gayiga soomaalida kab walba lagu haystay, odayadii xilliyadaas sida ay ku warrameena waxaa loogu jeclaa nugaal iyo ximan fardihii ka dhalan jidhay, nin waliba waxa uu ku taami jidhay inuu yeesho faras fardaha kale bara dheereeyey oo sangihii iyo geenyadii iska dhalay inta loo abtiriyey la garanayo, sidaas daraadeed baa waxaa kol walba soo if bixi jidhay neef neef xulad ah oo xawaare iyo xawliba lagu kuunyo, la isku wada sheego, kolkolna ninka leh inta lagu damaaciyo uu naftiisa ku waayo.

Aan hadaba halkan idin ku la wadaago qaar ka mid ah taariikhda fardaha magacooda dheeraaday, aan ku billaabee "Ashkirheelli baxdawgii lamagac baxay ee dagaal yahankii Cabdi muuse cali ay dad isku seegeen, Farduhu dagaal qudha kuma qaybsanayne waxay galj jidheen yaradka, magtana waa lagu dari jidhay, ina hebel intaas oo geel ah iyo intaas oo fardo ah ayaa laga bixiye waxay ahad dheeraad gabadha iyo reerka dhalayba ay ku faanaan, marar baase waxaa dhici jirtay in nin kabar doono, in geel fara badan iyo fardaba uu ka bixiyo dabadeedna uu aabaheed ku yidhaahdo" faraskaaga hebel ah ama geeyadaada heblaayo ah haddii aadan yaradka ku soo darin gabar aan kuu dhiso la aqal galimeysid.

Dhacdadaas oo kale waxay la soo gudboonaatay gabyaa raggii hore ka mid ahaa oo cabdi muuse cali la odhan jidhay, gabadh buu doonay ka dib waa la siiyey, markii uu yarad uga keenay geel iyo fardo aan tiradooda iyo tayadoodaba la qawadi kadhin, hase ahaatee cabdi muuse gabdhii kuma guulaysan, waa loo diiday sababta haddii uu toydayna waxaa loo sheegay inaanu reerka gabadh kala tagi doonin haddii ashkir-heelli faraskiisa loogu yeedho aanu soo raacin xoolihii uu horay xeryaha u tubay.

Cabdi muuse farasku aad buu ugu dheeraaye dhulka ayaa la wareegay, show xoolihii uu bixiyey oo dhan isaga ayaa uga qiimo iyo qaayo badnaa, kolkaas buu tallamay, markaasuu isla hadlay, ganadha iyo faraska ayuu meel maskaxdiisa ka mid ah inta uu soo wada joijiyey is garab dhigay, sideebuu ashkiheelli ku bixiyaa, soo geela u xaraysan iyo fardaha u qoofalani markoodii horaba isga dartii kumay iman, ma hadduusan ashkirheelli haysan buu rag duulay inta raaco halo iyo horweyn miiran ka saami qaadan lahaa? waa maya ayuu isugu jawaabay isga oo madaxa kolba dhan u luxaya. Wuxuu dhulka jifeeyaba ugu danbayntii waxaa ka go'day in gabadha uu huro intuu ashkirheelli huri lahaa, barri ka maalinna farda fardo reero kale leeyihiin uu xeryahooda uga dhex muuqan lahaa, maalintaas buu tiriyey geeraarkii uu faraskaa ku diiday gabadha reeroodna uu kaga maarmay, wuxuu yiri"

Gabadh heenso wanaagsanoo

Qurux laysku habeeyey

Hibo eebe usiiyey

Aqal weyn hadhsanaysa

Hodan aabe tidhaahda

Hadii haatan la keeno

Huri mayo duqaygu.

 Geela hawdiyo doolo

Laam hareeri kafoofa

Hadeeray cali muusiyo

Rag kaleetoon hubaa

Hadalkiisa hayaane

Hurimaayo duqaygu.

Wuxuu ku soo gabagabeeyey waa sida uu geeraarka u dhigaye, ashkir-heelli haddaan bixiyo, muslinnimo ma sheegto, habaarka tolka dusha u ritay, jidkii nabiga ka leexday, wiilashii dhaqaaqiisa iyo ku duulkiisa yaqiinna tashi iyo himmilo wixii ay lahaayeen ku baajiyey. wuxuu yiri"

Hadii aan ashkir heeri

Hoo aan cid idhaahdo

Muslim haybti masheegto

Nabigiina haleeyey

Wiilashii haysadkiisiyo

Hinjigiisa yaqaanaa

Arinkiisa habawshoo

Hurimaayo duqaygu.

Cabdi muuse dhaartii wuu ka dhabeeye sida sheeko yahannadu ay wariyaan isaga iyo gabdhiina wey isa seegeen.

W/Q: Abdiwahid Abdullahi Mohamud

GEERAARKII DIGASHADA

Nin aan inta badan bulshada taariikhda daristaa aanay magiciisa xusin, ase la hubo inuu si buuxda u gacansiinjiray xoogaggii guumeysiga, inta badanna soo jaajuusijiray dhaq-dhaqaayada xorriyad doonka ah, ayeey maalin maalmaha ka mid inta si un loo qoosaday halkii uu joogay laga masaafuriyey, dhul ay galkacyo ugu sokeyso baderqaasimna ugu fogayd ayaa inta badan laga tuuri jiray shaqaalaha uu guumeysigu yar saluugo, xisbigii leegada ayaa meeshii loo qaaday warkiisa geeyey bulshadana ku war galiyey inaanu ninkaasi ku dhex milmin, wadadii uu maro ayaa looga leexdaa, waxaana intaas u sii dheeraan jirtay meel walba oo uu tago iyadoo jaajuus magac ugu baxo bulshaduna ay daymo nacab ku fiiriyaan, isagoo sidaas ah ayuu maalintii dambe geeriyooday oo uu gaajo darteed naftu kaga haf tiri, waxaana taariikhyahannadu wariyaan inaan meydkiisii la duugin. 

Waayahaas maasyahankii damiirka ummadda lagu tilmaami jiray Cali Xuseen Xirsi waa warkii uu sida weyn ugu farxay ee uu ka soo saaray masafadiisii digashada ahayd ee baryahaas sida deg-degga ah loo wada qeybay, wuxuu cali masafadiisa inoogu sheegayaa iney dhab tahayoo ninkaas geeriyooday aani cidina aasine sida neef bakhtiyey uu dugaaggu u cunay, dhanka soomaalidana wuxuu ku canaanayaa hawlihii halganka gobannimada iney ka gaabisayoo xaruntii leegada ee habaynkii axadda buix dhaafijidhay uu dadku haatan teel-teel ku yahay.

Dhulka oo ay la ahayd inuu hiil la'yahay, habaynnimadii xalayna intuu darinta kula soo fariistay u cawdana wuu u dayrnayaayoo inaan cidina u maqnayn ayuu u caddaynayaa, taas ayuuna ka hor marinayaa dulucda maasafada oo sida aan soo sheegay u jeedkeedu ahay digasho ku jeedda ninkii guumeysi raaca ahaa ee markii ay naftu daysay bulshadii uu ku dhex go'ay cid duugta ka waayey, waxba yaanan hadal idinku daaline qeybo maansadaas ka mid ayuu ku yiri"

Indhaweydba dirisyoonkaan

Dadku kuma dhammaanine

Wuxuu leeggu doonaayay baa

Ragna laga daboolaye

Qalbigii damiin ihi

docna kuuma raaco'e

Nin ibliis la daaweystay 

wacdi kuma dawoobo'e

Dhuloow yaa ku daafici 

dadkaagii xumaaye?

Cambarkii dushaadana

Rag kalaa iska daaqaye

Dahabkaad lahayd baa 

Dibad looga saaraye

Ilmo kaa dareertiyo

Wax dhan baa dadaashaye

Oo aad na didisaye 

Waa kagu dayacaye

Haddii aan durriyaddaada

Diirku kuu dhaqaaqayn

Oo aanay waxaa doon

Duur kuu dhamaynayn

Dacwigaaga igaddaa

Waxba ha i dagaaline.

Intaas markuu yiri ayuu u jeeddadii masafada ku dhalisay u dhaadhacayaa waa ninkii boosaaso ku dhintay wuxuuna yiri"

Dadawse maqal 

Nin dulin qaaday

Wax xillow u dambeeyee

Xaqu hadduu ku soo dagana

Ninna duugmaayo'e

Qabrigiina loo diidyoo

Ku dabooli waaye'e

Wax dabayshu noo keentay

In dhurwaa daliigaye.

Diiwaanka kuma yaal 

Shaafici nin diidaye

Dariiqooyinkii dhaaf

Nabigana dafaarye

Dalla malaha aakhiro

Ifkana darajo beelye

Doofaar wadkii helay

U dubaaximayno'e

Hadduu daanka buuxsadayna

Rabbi waa ka daadshaye

Ninkii saas damcaayee

Durka sare madooboow

Waan kula dardaarmiye 

Dacwigayga maqaloo

Ha ku dayannin kaa hoogay

Dhulku yuu ku diidine.

Wacyiga maanta waxaa si aad ah u taabanaya 16-ka tuduc ee masafada ugu dambeeya, jaajuus ayey markaas taagnayd eegga bad iyo birri ayaa loo haahabanahayaa beecintooda. Kala fogaa dadnimadu.

Nabad jaallayaal🙋‍♂️🙋‍♀️

MA'WIGII CISHQIGA

Alla ha u naxariistee, hal-abuurkii caanka ahaa ee la oran jirey Maxamad Cali Kaariye ayaa beri waxaa haleelay dareenka jacaylka; kaas oo dhismaha jirkiisa iyo maankiisaba si degdeg ah ugu fiday. Gabadha uu jacaylkeedu wareemay waxaa, Eebbe qaddarey, inay ahaato mid uu magac iyo muuqba u garanaayo oo ay hay’ad qura ka wada xoogsadaan, sidaas darteedna toddobaadka intiisa badan ay, weji ahaan, kulmaan, laabuhu yeelkoode!

Ha yeeshee, la-kulankaasi fannaanka waxba uma lilleyn jirin oo ololka dabka kalgacalka kama uu qaboojin jirin. Maxaa yeelay, wax ugu wacnaaba, gabadhu iyada oo og qalbiga Maxamad Cali inuu xaggeeda soo jiro ayay haddana ismoogeysiisaa. Iyada oo og inay iyadu maankii ka xadday ayay haddana ka sii jeensataa. Inna uma baxdo, uma jilicdo, umana jixinjixdo. Fannaankuna, in kastoo maalmihii dambe inuu is’illowsiiyo uu ku dedaali jirey, haddana ma samro oo inay u gacan-haadiso kama quusto!

Beri dambe, isaga oo aqal gudihiis rag dhawr ah kula caweynaaya, qudhiisuna uu markaas sheekada wado ayaa si lamafilaan ah waxaa dhegihiisa ugu soo dhacay gabdhaha xaafadda middood oo tu kale u yeeraysa. Waxay ugu yeertay isla magacii ay lahayd inantii uu isagu jeclaa ee, markuu hanan waayey, inuu is-halmaansiiyo uu ku tashaday. ‘Heblaay!’ markay tiri ayuu qarracmi gaarey.

Tummaati aanu aqoon meel ay uga timid ayuu dhinacyada oogadiisa ka dareemay. Markaas baa miyirkiiba ugu dambaysey. Wuxuu kala garan waayey magaca uu maqlay in isaga loola jeedo iyo in kale. Kolkaas buu fadhigii halhaleel uga kacay, isaga oo aan dan iyo daarad ka gelin raggii uu haasaawinaayey iyo sheekadii uu u wadey toona. Dheg la qabto isaga oo aan lahayn ayuu qolkii dibedda uga boodey.

Waxba isaga oo ay u kala caddaan la’ yihiin, irriddana liqdaaran ayuu nabarkii labaadna ku dhacay. Wuxuu maqlay gabadhii loo yeeray oo tii u yeedhay ku leh: ‘Hee, hebla!’ Mase codku waa codkeedii oo aan car isku rogin! Waa tii uu jeclaa ee u soo loodsami weydey codkeedii! Suu waa isdabammaray oo sarejoogga ka dhici gaarey. Markaas buu afarta garjaho indhaha midba mar u diray. Wuxuu isleeyahay: “Qofka loo yeeray ee aad codkeeda maqashay tu kale ma ahee, waa iyadii oo galabta ku soo raadisey oo intay, malaha, kaa naxday goosatay inay sida kuu dhaanto!” Mar kale ayuu afarta garjaho indhaha u kala diray. Jaanqaad meel dhow ah ayuu dareemay, kolkaas buu dhanka midige ku xasilay. Mase waa gabar; gabadhii magaceeda iyo codkeeda uu maqlay ee uu agagaarka ka jeedaalinaayey. Hase ahaatee, in kastoo xagga muuqa iyo midabkaba aan tiisii laga aqoon, haddana tiisii ma ahayn! Markaas baa nabarkii saddexaad lagu soo tuuray!

Saddexdaas nabar markay isu raacday ayay laabtii oloshey. Sheeko uu islahaa, ‘way kaa dhammaatay’ ayay maankiisa ku soo celiyeen. Sidii wax la arooriyey ayuu u ekaaday. Raggii iyo aqalkii dib uguma laabane, horay buu isaga dhaqaaqay, isaga oo ay murugo buuxisey. Waa hal’abuurkii weynaaye, hees buu halkii ka bilaabay; heesta sidiisa caanka u noqotay ee Xasan Aadan uu qaado. Waa heesta uu ku bilaabay:

Kuwa loogu magac-daraye

Muuqa aan la kala garan

Caku mohashadoodee

Heesaha macaan iyo

Muusiggiyo codkay diley!

Dhegaha aan ka maalee

Markii aan illaawoba

Wax i soo mir-kiciyoon

Maqlo waayi maayee;

Ma hayoo, mana sugaayoo

Iimana maqnee;

Maareeyoo sidee buu cishqigu

Maskaxdiyo qalbiga

Uga miirmayaa!

Nabad jaallayaal🙋‍♂️🙋‍♀️